Ποτάμια, πηγές, βρύσες και αυλάκια Κείμενα: Παναγιώτης Βεντίστας - Φωτογραφίες: Στεργιούλης Δημήτριος
Τα Θεοδώριανα κατέχουν ένα θείο δώρο που ίσως αποτελεί και πρωτιά στην Ελλάδα. Το δώρο αυτό είναι το νερό. Με δύο ποτάμια και δεκάδες πηγές η περιοχή είναι ένας μικρός παράδεισος.
Οι βρύσες αποτελούσαν σημείο συνάντησης με σημαντικό ρόλο και στην κοινωνική ζωή του χωριού εκτός από το ρόλο της ύδρευσης. Προσπάθησα να καταγράψω τις πηγές αυτές και τις βρύσες καθώς και τα αρδευτικά αυλάκια που χρησιμοποιούνταν στην περιοχή. Πολλές από τις βρύσες έχουν καταστραφεί από το πέρασμα του χρόνου και την εγκατάλειψη. Άλλες έχουν στερέψει από την ξηρασία. Σε μερικές η πρόσβαση είναι δύσκολη γιατί τα μονοπάτια δε χρησιμοποιούνται πια.
Ποτάμια
Τα δυο ποτάμια είναι το Μουζάκι και η Άσπρη Γκούρα.
Πηγάζουν σε υψόμετρο περίπου 1400 μέτρων και αφού διανύσουν το καθένα ανεξάρτητη πορεία, το πρώτο περίπου 2 χιλιομέτρων και το δεύτερο τριών, σμίγουν στη θέση Σμίξη κάτω από τον Άφκο και συνεχίζουν για άλλα περίπου 3 χιλιόμετρα μέχρι τον Αχελώο. Το νερό στις πηγές είναι αρκετά κρύο – στην Άσπρη Γκούρα είναι 7ο C.Τα ποτάμια αυτά δίνουν ζωή στην περιοχή. Με τα δάση που τα περιβάλλουν σε συνδυασμό με το ανάγλυφο της περιοχής, αποτελούν ένα από τα πιο αξιόλογα ορεινά οικοσυστήματα στην Ελλάδα. Τα ποτάμια αυτά τροφοδοτούσαν και τροφοδοτούν ακόμα με νερό τα αυλάκια για την άρδευση των χωραφιών. Το νερό τους χρησιμοποιείται για να κινεί το νερόμυλο και για την νεροτριβή. Χρησιμοποιούνταν επίσης παλιά για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος από το μικρό υδροηλεκτρικό εργοστάσιο στο Κουτσοχέρι. Συμβάλλουν στη δημιουργία ενός μικροκλίματος που κάνουν τα Θεοδώριανα ιδανικό τόπο διακοπών για το καλοκαίρι.
Οι ΟΡΕΙΝΟΙ και οι χωριανοί δώσαμε και συνεχίσουμε να δίνουμε ένα μεγάλο αγώνα για να συνεχίσουν τα ποτάμια μας να κυλάνε ανέπαφα και να μην καταλήξουν σωληνωμένα να κινούν υδροηλεκτρικά εργοστάσια. Είμαστε διατεθιμένοι τον αγώνα να τον συνεχίσουμε όσο χρειαστεί και δεν διαπραγματευόμαστε με κανέναν και για τίποτα την ύπαρξή τους!
Πηγές και βρύσες
Βρύσες μέσα στο χωριό
Αϊ Νικόλας. Η γνωστή σε όλους βρύση που για χρόνια είχε παραμεληθεί. Τελευταία με την αναμόρφωση της πλατείας φαίνεται να αποκτά πάλι την αίγλη της.
Βούρτσα. Χτιστή βρύση στην Κούφια κάτω από τον Αι Θανάση από όπου έπαιρνε νερό η περιοχή. Σήμερα παρουσιάζει εικόνα εγκατάλειψης και το νερό της δεν θεωρείται πόσιμο.
Πουρί. Στον πέρα μαχαλά κάτω από το πρώην ξενοδοχείο.
Βρύσες και πηγές κοντά στο χωριό
Βρουσλέκα. Ωραία βρύση πετρόχτιστη με τον πασίγνωστο αράπη που δεν υπάρχει πια. Επί προεδρίας Τσιρογιάννη έγινε προσπάθεια να γίνει σκεπαστή αλλά η προσπάθεια έμεινε στη μέση. Ήταν κάτι σαν τουριστικό μέρος και απαγορεύονταν το πλύσιμο.
Αργότερα έγινε το κάτω μέρος για το σκοπό αυτό. Σήμερα παρουσιάζει μια θλιβερή εικόνα από την εγκατάλειψη και τις φθορές.
Κάτω Βρύση. Έχει αρκετό νερό. Τροφοδοτούσε το κάτω μέρος του χωριού. Στον πόλεμο έπεσε μία οβίδα και κατέστρεψε το μέρος κάνοντάς το γκρεμό. Αργότερα επισκευάστηκε αλλά σήμερα τίποτα δεν δείχνει ότι κάποτε χρησιμοποιούνταν σαν βρύση.
Στρογγύλισμα. Βρίσκεται στο μονοπάτι που κατεβαίνει από τη Βασιλική προς τις Μπάλτες, κάτω από τον υπέροχο ίσκιο των ιτιών και των πλατανιών. Τροφοδοτούσε με νερό τα σπίτια της περιοχής.
Μπασλάδα. Λίγο μετά τον όχτο πάνω στο μονοπάτι για τη Νεράιδα. Από τα νερά της ποτίζονταν και τα χωράφια της περιοχής
Κάναλος. Λίγο παρακάτω. Από τα νερά της ποτίζονταν τα χωράφια κοντά στο νεκροταφείο. Στην περιοχή από τη Βρουσλέκα μέχρι το Νεκροταφείο υπάρχουν πάρα πολλές πηγές.
Άλλες πηγές και βρύσες
Κρανιές. Πηγή μέσα στο δάσος Σιαμαντά. Βγαίνει νερό σε 4-5 μεριές. Απ’ αυτές τροφοδοτείται το υδραγωγείο.
Ιτιές. Από τις πιο γνωστές πηγές με πολύ νερό. Δεξιότερα από το ξωκκλήσι της Παναγίας. Σε κομβικό σημείο τα παλιά χρόνια, δεν υπήρχε Θοδωριανίτης να μην ξεκουράστηκε δίπλα της κάτω από τον ίσκιο της Ιτιάς.
Το νερό της χρησιμοποιούνταν για να ποτίζει τα χωράφια μέχρι και το Παλιοχώραφο. Σήμερα ένα μέρος του νερού μεταφέρεται με λάστιχο στον ξενώνα-καταφύγιο.
Βρυζοκάλαμος. Πηγή με πολύ νερό. Τη δεκαετία του 80 έγινε δεξαμενή και το νερό του Βρυζοκάλαμου τροφοδοτεί τα χωριά στην περιοχή του Αθαμανίου. Υπάρχουν ενδείξεις ότι επικοινωνεί υπόγεια με την πηγή του ποταμιού στο Μουζάκι και τις Κρανιές
Κουρτς Κάτω από το δρόμο στη σκιά του πασίγνωστου κέδρου. Όμορφη βρύση, χτιστή σε μέρος με εξαιρετική θέα και εύκολη πρόσβαση.
Βρύση Κομπορόζου. Το επόμενο ρέμα στην περιοχή Μέγα Λιθάρι. Έχει νερό όλο το χρόνο.
Καπαρέλι. Πηγή με αρκετό νερό δίπλα στο χωράφι του Πρίντζιου. Παλιά ήταν πιο προσεγμένη με ξύλινη κάνουλα. Τώρα έχει αντικατασταθεί από ένα πλαστικό σωλήνα.
Κιάφα. Η πρώτη βρύση που συναντά κανείς ανεβαίνοντας στην πάνω Κωστηλάτα. Όσο υπάρχουν χιόνια έχει πολύ νερό. Το νερό είναι πολύ κρύο στους 6ο C. Προς το τέλος του καλοκαιριού λιγοστεύει.
Κόντη. Βρίσκεται πάνω από τις στάνες. Το νερό με λάστιχο έρχεται στις στάνες στην Κιάφα όπου υπάρχει ποτίστρα.
Καλόγερος. Το τελευταίο νερό στην Κωστηλάτα σε υψόμετρο 2000 μέτρα και ίσως η ψηλότερη πηγή στα Τζουμέρκα. Υπάρχει ποτίστρα για τα ζώα.
Αιδίνια. Πηγή με πολύ νερό. Είναι το νερό που κατεβαίνει στο ρέμα Παπαχρήστου. Άρδευε όλη τη γύρω περιοχή. Στην π εριοχή υπάρχουν πολλές πηγές που την άνοιξη σχηματίζουν ένα μικρό ποτάμι. Είναι το νερό που συναντάμε στο πρώτο ρέμα καθώς ερχόμαστε από Κουρτς στο χωριό.
Κάτω Κωστηλάτα. Τα γνωστά κανάλια. Υπάρχει ποτίστρα. Εξαιρετικό ήταν παλιά το θέαμα με τα δεκάδες μουλάρια να στέκονται ή να βόσκουν στην περιοχή.
Ρέμα Παπακώστα. Υπάρχουν αρκετές πηγές μέσα στην κοίτη του ποταμιού. Η πιο σημαντική είναι αυτή στη “σπηλιά του Καλόγερου”. Νωρίς την άνοιξη το νερό εμφανίζεται για δυο μήνες περίπου και στη συνέχεια εξαφανίζεται.
Βρύση Κατή. Βρίσκεται στη Χούνη πάνω στο μονοπάτι για Μελισσουργούς.
Χούνη. Πηγή κοντά στο ρέμα Γούβα.
Σκάλα. Στις στάνες κάτω από τον Ξέρακα. Προς το καλοκαίρι το νερό λιγοστεύει πολύ και δεν είναι πόσιμο. Υπάρχει ποτίστρα.
Ντεβελούκα. Ήταν πολύ γνωστή παλιά. Σήμερα δεν έχει νερό. Σε κοντινή απόσταση στη θέση σταλάματα βγαίνει σήμερα λίγο νερό από το οποίο ποτίζονται τα ζώα που βρίσκονται στη Φτέρη.
Καραούλι. Υπάρχει πηγή και ποτίστρα στην πίσω μεριά.
Βρύση του Ζαχαρή. Πάνω από το δάσος Σιαμαντά. Πηγή με κρύο καθαρό νερό. Δεν στερεύει ποτέ.
Κάναλος. Κάτω απ’ το μεγάλο “χαλιά” στο Σιαμαντά, στα χωράφια τα Στεργιουλέικα. Με ξύλινη κάνουλα. Υπάρχει ακόμα, αρκεί να την γνωρίζει κανείς.
Αϊ Λιάς. Κάτω στο γκρεμό. Είχε λίγο νερό.
Βτσέλι. Κοντά στις στάνες. Πλούσια σε νερό την άνοιξη και το Φθινόπωρο. Με λιγοστό νερό το καλοκαίριπου δε στερεύει όμως ποτέ.
Κρύα Βρύση. Πιο κάτω από το Βτσέλι στο δρόμο για το Μεαλάκο. Είχε πολύ νερό.
Άφκος. Στην ορσίδα μετά το εικόνισμα δίπλα στο δρόμο. Έχει νερό σχεδόν όλο το χρόνο και θα μπορούσε να γίνει μια υποτυπώδης έστω βρύση.
Βρύση Βλαχοδήμου. Κοντά στο ποτάμι ανάμεσα στου Μ. Πέτρου και την Αγία Τριάδα. Βρύση με πολύ νερό, τροφοδοτούσε με νερό τους Γριβαίους στο Μέγα Κάμπο. Η βρύση αυτή έχει και ιστορία όπως τη διηγείται ο Κώστας Λάππας. Στις αρχές του αιώνα στην περιοχή της βρύσης εγκαταστάθηκαν 3-4 κλέφτες-ληστές με επικεφαλής το Βλαχοδήμο. Απαιτούσαν και έπαιρναν φαΐ από το χωριό. Σιγά-σιγά όμως άρχισαν να ζητάνε και γυναίκες. Τότε οι Θοδωριανίτες αποφάσισαν να τους σκοτώσουν. Παραφύλαξαν από απέναντι και σκότωσαν το Βλαχοδήμο την ώρα που έπινε νερό. Άλλος ένας ονόματι Σακαγιάννης πέρασε απέναντι όπου και τον σκότωσαν. Οι υπόλοιποι έφυγαν προς την περιοχή της Νεράιδας.
Πάνω βρύση. Στο δρόμο για το νεκροταφείο κάτω από το εικόνισμα. Ήταν χτιστή. Δεν είχε καλό νερό.
Μπάλτες. Στο Ντουλέικο χωράφι.
Γούβα. Ανάμεσα στον “Κόκκινο” και στη “Μηλίτσα” με μεγάλη ποσότητα νερού όλο το χρόνο.Μουζάκι. Οιπηγές του ποταμού με παγωμένο πλούσιο ποιοτικό νερό χειμώνα καλοκαίρι.
Μαρκοι. Υπήρχε πηγή το νερό της οποίας χρησιμοποιούσαν οι Λαππαίοι.
Διχάλια. Πηγή μετά το Σελιό στο δρόμο προς τα Βαρκά.
Πετρίτσα. Είχε πηγή στο χωράφι στα Λαπαίικα. Επίσης άλλη πηγή υπάρχει στο χωράφι του Βλαχογιώργου.
Νεραϊδιάρης. Βγαίνει και χάνεται επί τόπου.
Περδικόβρυση. Έδωσε και το όνομά της στο ύψωμα μετά τη φτέρη.
Βρύση Πολύζου. Μεταξύ Φτέρης και Περδικόβρυσης στην πλαγιά προς το Σκαρπάρι. Υπάρχει ποτίστρα.
Σελιό. Υπήρχε βρύση που στέρεψε με το σεισμό.
Αυλάκια
Αν κάποιος σταθεί στο Σταυρό και αγναντέψει όλη την περιοχή των Θεοδωριάνων θα διαπιστώσει ότι μέχρι πολύ ψηλά ο τόπος είναι χωρισμένος σε λωρίδες. Από τα Αιδίνια μέχρι τη Χούνη, από τον Αϊ Λιά μέχρι το Μέγα Κάμπο όλη η περιοχή καλλιεργούνταν συστηματικά. Τα κύρια προϊόντα ήταν στάρι, καλαμπόκι, φασόλια, μήλα, καρύδια, τριφύλλι κ.α.
Το μεγαλύτερο μέρος από τις καλλιέργειες αυτές ήταν ποτιστικές. Υπήρχε πλήρες αρδευτικό σύστημα και το νερό μπορούσε να φτάσει παντού χωρίς τα σύγχρονα μέσα όπως λάστιχα σωλήνες κ.λ.π. αλλά μόνο με αυλάκια.Οι περιοχές που ποτίζονταν στα Θεοδώριανα χωρίζονται σε τρία μέρη. Η κύρια περιοχή είναι αυτή που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο ποτάμια και οι άλλες δύο δεξιά και αριστερά των ποταμιών. Πολλά αυλάκια πότιζαν τις περιοχές αυτές. Το νερό προέρχονταν κυρίως από τα ποτάμια.
Σε πολλές περιπτώσεις όμως το πότισμα γίνονταν από πηγές. Για λόγους γεωργικούς υπήρχε εναλλαγή στις καλλιέργειες ως εξής. Τη μία χρονιά το μεσαίο τμήμα σπέρνονταν με καλαμπόκια και φασόλια (καλλιέργειες που απαιτούσαν πολύ νερό) ενώ τα δύο ακριανά τμήματα σπέρνονταν με σιτάρι και την επόμενη χρονιά γινόταν το αντίθετο.Υπήρχαν όμως και περιοχές που δεν ποτίζονταν. Τέτοιες ήταν η Χούνη, τα Αιδίνια ψηλά, η περιοχή Τεργιάρχη κ.α. Εκεί οι καλλιέργειες ήταν ξερικές έπεφταν όμως αρκετές βροχές το καλοκαίρι και έτσι ποτίζονταν. Πάντως οι ξερικές περιοχές έδιναν καλύτερης ποιότητας καλαμπόκι
Αναφέρονται εδώ τα κυριότερα αυλάκια που έδιναν ζωή σε όλη αυτή την περιοχή.
Σούδα – χωριό. Το κύριο αυλάκι που αρδεύει τους κήπους του χωριού. Στην αρχή ένα κομμάτι του είναι πέτρινο, μετά μπαίνει σε σωλήνα λόγω των συνεχών κατολισθήσεων σε ένα σημείο και πιο κάτω ξαναγίνεται πέτρινο.
Αντρώνι. Ήταν παλιά το μεγαλύτερο αυλάκι. Ξεκινάει λίγο πιο κάτω από την Άσπρη Γκούρα Περνάει κάτω από τον Αι Λιά όπου ένα τμήμα του έχει μπει σε σωλήνα λόγω του ασταθούς εδάφους, περνάει από του Νίκα και πάνω από τις Ιτιές. Σήμερα χρησιμοποιείται κυρίως για πότισμα των ζώων. Πότιζε τη μεγαλύτερη περιοχή από όλα τα αυλάκια και τη χρονιά που τα χωράφια ήταν σπαρμένα με καλαμπόκια το νερό με δυσκολία έφτανε.
Αϊ Λιάς. Ξεκινούσε από το ρέμα Παπακώστα και από τα όρια της Κάτω Κωστηλάτας κατέβαινε στην περιοχή του Αϊ Λιά και του Νίκα. Ήταν δύσκολο στη συντήρησή του λόγω των ασταθών εδαφών στην αρχή του και απαιτούσε πολλή δουλειά κάθε άνοιξη. Σήμερα δεν υπάρχει.
Ιτιές. Μετέφερε το νερό από την πηγή. Υποβοηθούσε το Αντρώνι. Το νερό από τις Ιτιές έφτανε μέχρι το Παλιοχώραφο στην κορυφή του Πέρα Μαχαλά.
Αρμερίστρα. Τα χωράφια του Πέρα Μαχαλά ποτίζονταν από το ρέμα της Αρμερίστρας.
Σιαμαντά. Λίγο πιο κάτω από τις πηγές Μουζάκι ξεκινούσε το αυλάκι που αφού διέσχιζε το δάσος Σιαμαντά (ακόμα φαίνεται από το χωριό η χάραξή του στο χαλιά) έφτανε ψηλά στο Κουτσοχέρι και κατέβαινε στην Πετρίτσα. Λίγο μετά τις Κρανιές υπάρχουν απομεινάρια από το αυλάκι αυτό που δείχνουν ότι ήταν ένα δύσκολο τεχνικό έργο.
Αιδίνια. Το αυλάκι έπαιρνε το νερό από την πηγή και πότιζε την περιοχή στα Αιδίνια. Πάνω από την πηγή τα χωράφια ήταν ξερικά.
Μέγας Κάμπος. Το αυλάκι ξεκινούσε κάτω από τον Άφκο περνούσε κάτω από την Αγία Τριάδα και έφτανε στο Μέγα Κάμπο. Ένα τμήμα του κάτω από την Αγία Τριάδα υπάρχει και σήμερα, η περιοχή όμως έχει αλωθεί από τις μπουλντόζες της “ανάπτυξης”.
Πετρίτσα. Πιο κάτω από το παλιό υδροηλεκτρικό εργοστάσιο ξεκινούσε αυλάκι το οποίο πήγαινε στα Λαπέϊκα στην Πετρίτσα και πότιζε την περιοχή από κει και κάτω. Αυτά ήταν τα κύρια αυλάκια τα οποία πότιζαν το μεγαλύτερο μέρος της καλλιεργούμενης έκτασης.
Πολλά χωράφια όμως ποτίζονταν από πηγές. Οι κυριότερες ήταν.
Μπασλάδα. Λίγο πιο κάτω από τον όχτο.
Κάναλος. Λίγο παρακάτω. Οι δύο αυτές πηγές που βρίσκονται πάνω στο μονοπάτι που παλιότερα πήγαινε στη Νεράιδα σε συνεργασία και με άλλες πηγές που βρίσκονται στην περιοχή πότιζαν τις καλλιέργειες μέχρι τη γέφυρα και το νεκροταφείο.
Μπάλτες. Υπήρχε πηγή στο χωράφι της Σίας Ντούλα που πότιζε την περιοχή.
Βρουσλέκα. Πότιζε τα χωράφια που βρίσκονταν στο μοναστήρι Παναγίας.Στο Σελιό μερικά χωράφια ποτίζονταν από πηγές αλλά γενικά