Εθνικό πάρκο Τζουμέρκων : Εξαιρετική η ιδέα, προβληματική η εφαρμογή
του Γιάννη Παπαδημητρίου, Δικηγόρου – Προέδρου του Συλλόγου Προστασίας Αράχθου
Θέλω να ευχαριστήσω την Ομοσπονδία για την τιμή που έκανε στον Σύλλογο Προστασίας Αράχθου, ζητώντας του να παρουσιάσει τη δική του εισήγηση.
Η καθιέρωση καθεστώτος προστασίας σε περιοχές με σημαντική οικολογική αξία είναι πλέον μία παγκόσμια πρακτική. Στο ευρωπαϊκό επίπεδο έχει θεσμοθετηθεί βάσει της κοινοτικής οδηγίας 92/43 το δίκτυο Φύση 2000 (Natura), στο οποίο με καθυστέρηση έχει προσαρμοστεί και η χώρα μας. Ωστόσο μέχρι σήμερα η εμπειρία από τη διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών έχει αντιφατικές όψεις. Το Νοέμβριο του 2006 έγινε στα Γιάννενα ένα μεγάλο συνέδριο επιστημόνων, που εμπλέκονται ή συνεργάζονται με φορείς διαχείρισης, και κατέληξε σε μάλλον αποκαρδιωτικά συμπεράσματα : διακοσμητικός ρόλος των Φ.Δ., απουσία χρηματοδότησης και ειδικού ταμείου για τις προστατευόμενες περιοχές, διορισμός Προέδρων χωρίς ειδικές επιστημονικές γνώσεις, ακόμη και επισχέσεις εργασίας εργαζομένων και μια σειρά από άλλα προβλήματα. Η αντίδραση της πολιτείας σ’ αυτή την επισήμανση ήρθε ουσιαστικά μετά από 7 μήνες, τον Ιούνιο του 2007, με την ανακοίνωση του ΥΠΠΕΧΩΔΕ ότι θα διενεργηθεί διαγωνισμός «για την οργάνωση των φορέων διαχείρισης». Αντιλαμβάνεστε ότι η κατάσταση κάθε άλλο παρά αισιοδοξία εμπνέει.
Σε αυτό το γενικότερο κλίμα εντάσσεται η πρόταση για θεσμοθέτηση του «Εθνικού Πάρκου Τζουμέρκων – Περιστερίου & χαράδρας Αράχθου», σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 1650/86. Όπως όλοι μας γνωρίζουμε, πρόκειται για μιά περιοχή με μοναδικά φυσικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, γι’ αυτό και η κατ’ αρχήν τοποθέτησή μας απέναντι στην πρόταση αυτή δεν μπορεί παρά να είναι θετική. Τα Τζουμέρκα προσφέρονται για την ένταξη σε καθεστώς προστασίας, που μπορεί να γίνει μοχλός για την αναζωογόνησή τους, μοχλός για μια ανάπτυξη διαφορετική, πιο ήπια και ανθρώπινη, για την εισαγωγή νέων αξιών στην αναπτυξιακή διαδικασία. Θα τολμούσα να μιλήσω ακόμη και για νέες μορφές, για μικρούς συνεταιρισμούς και κοινωνική οικονομία (ούτε κρατική ούτε ιδιωτική).
Έχει κατά τη γνώμη μου σημασία να αναφερθούμε και στο ιστορικό της πρότασης, η οποία διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 1996 από την «Ειδική περιβαλλοντική μελέτη ανάδειξης χαράδρας Αράχθου και ευρύτερης περιοχής», η οποία συντάχθηκε από την εταιρία «Ήπειρος Α.Ε.» για περιορισμένο όμως χώρο, δηλ. τη χαράδρα του Αράχθου εντός των διοικητικών ορίων του ν. Ιωαννίνων. Στη συνέχεια η μελέτη αυτή «εξαφανίστηκε» – είναι χαρακτηριστικό ότι η χαράδρα του Αράχθου δεν συμπεριλήφθηκε στο δίκτυο των περιοχών Natura -, εξακολούθησε όμως να αποτελεί σταθερό αίτημα συλλογικών φορέων της περιοχής. Η επικαιροποίηση εκείνης της αρχικής μελέτης, με παράλληλη επέκταση του χώρου της, ανατέθηκε το 2004 από την Περιφέρεια Ηπείρου, πάλι στην «Ήπειρος Α.Ε.», και η νέα μελέτη παρουσιάστηκε από τον Υφυπουργό ΠΕΧΩΔΕ τον Μάϊο του 2006. Επακολούθησε δημόσια διαβούλευση, ορισμένες αλλαγές από το ΥΠΠΕΧΩΔΕ, οι περισσότερες μάλλον σε αρνητική κατεύθυνση, όπως θα εξηγήσω στη συνέχεια, και τέλος νέα παρουσίαση της μελέτης σε στάδιο φακέλου δημοσιοποίησης τον Φεβρουάριο του 2007. Σήμερα εκκρεμεί η υπογραφή του σχετικού Προεδρικού Διατάγματος, χωρίς, εμείς τουλάχιστον, να γνωρίζουμε το τελικό του περιεχόμενο.
Η βασική ιδέα της συγκρότησης του εθνικού πάρκου, που θα καταλαμβάνει συνολική έκταση 892 τ.χ. και θα εκτείνεται σε 3 νομούς (Ιωαννίνων, Άρτας και Τρικάλων) είναι η διαβάθμιση σε ζώνες με κλιμακούμενο βαθμό προστασίας. Προτείνονται 3 ζώνες προστασίας στο εσωτερικό του εθνικού πάρκου και 1 περιφερειακή.
Ζώνη Ι (μεγαλύτερος βαθμός προστασίας). Περιοχές προστασίας της φύσης – 4 περιοχές α) χαράδρα Αράχθου με μικρό τμήμα χαράδρας Καλαρρύτικου β) άνω Καλαρρύτικος με τους παραποτάμους του Χρούσια, Ματσουκιώτικο και Μελισσουργιώτικο γ-δ) δύο περιοχές στη Θεσσαλία με παραποτάμους του Αχελώου
Ζώνη ΙΙ Περιοχές διατήρησης τοπίου, οικοτόπων και ειδών – 2 περιοχές α) κύριος ορεινός όγκος Τζουμέρκων και Κακαρδίτσας β) σημαντικό μέρος του όγκου του Περιστερίου
Ζώνη ΙΙΙ (μεγαλύτερο κομμάτι). Περιοχές εθνικού πάρκου. Όλο το υπόλοιπο πάρκο πλην των οικισμώνΤέλος Ζώνη ΙV (περιφερειακή – με πολύ περιορισμένο καθεστώς προστασίας) – 4 περιοχές α) ΝΔ Τζουμέρκα και Ξεροβούνι (δεν φτάνει μέχρι τη Ροδαυγή) β) Κατσανοχώρια – μικρή γ) Δυτικό Περιστέρι δ) ΝΑ Τζουμέρκα (περιοχή Αθαμανίου)
Το περιεχόμενο της προστασίας έχει υποστεί αρκετές τροποποιήσεις στη διάρκεια των παραπάνω διαδοχικών μελετών (1996, Μάϊος 2006, Φεβρουάριος 2007). Όλες οι μελέτες συνοδευόταν από προσχέδια Π.Δ., τα οποία είναι χρήσιμα για την αξιολόγηση των αλλαγών, οι οποίες αποτυπώνονται στις προτεινόμενες ρυθμίσεις. Το γενικό συμπέρασμα από αυτή τη συγκριτική εξέταση των προσχεδίων Π.Δ. είναι μιά σταδιακή ελαστικοποίηση των προστατευτικών ρυθμίσεων και απαγορεύσεων. Η εικόνα του τελικού σχεδίου είναι κατά τη γνώμη μου αντιφατική : σε γενικές γραμμές οι ρυθμίσεις για τις ορεινές περιοχές είναι, πλην ορισμένων εξαιρέσεων, ικανοποιητικές – είναι όμως ανεπαρκής, πέραν της 1ης ζώνης, η προστασία των ποτάμιων περιοχών, οι οποίες αντιμετωπίζουν το κύμα των κερδοσκοπικών επιθέσεων για την κατασκευή επιδοτούμενων υδροηλεκτρικών έργων. Οφείλουμε πάντως να αναγνωρίσουμε ότι έγινε συστηματική δουλειά από τους μελετητές.
Ο Σύλλογος Προστασίας Αράχθου έχει επεξεργασθεί, στα μέτρα των δυνατοτήτων του, τις προτεινόμενες ρυθμίσεις και οι κυριότερες παρατηρήσεις του επί του τελευταίου προσχεδίου Π.Δ. είναι οι εξής :
Α. ΦΟΡΕΑΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Εκφράζουμε την επιστημονική και πολιτική μας διαφωνία με την προτεινόμενη συγχώνευση του Φορέα Διαχείρισης (Φ.Δ.) με τον ήδη υφιστάμενο για τη λίμνη Παμβώτιδας, καθώς πρόκειται για περιοχές με τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά, έκταση, μορφολογία και οικοσυστήματα αλλά και διαφορετικά προβλήματα (λιμναίο οικοσύστημα η πρώτη με μικρή έκταση και έντονες αστικές πιέσεις – τεράστια περιοχή η δεύτερη με ορεινά και ποτάμια στοιχεία). Το επιχείρημα ότι η συγχώνευση των φορέων εξυπηρετεί λόγους «οικονομίας» δεν αντέχει σε σοβαρή κριτική. Η ορεινή Ελλάδα με τις τεράστιες ανάγκες δημόσιων πόρων αλλά και αποκεντρωτικών πολιτικών (στις οποίες θα έπρεπε αυτονόητα να εντάσσεται και η λειτουργία των Φ.Δ. των προστατευόμενων περιοχών) είναι κυριολεκτικά το τελευταίο μέρος, στο οποίο επιτρέπεται να μιλάμε για «οικονομίες». Η έδρα του Φ.Δ. πρέπει να βρίσκεται μέσα στην προστατευόμενη περιοχή, είτε σε ένα είτε σε περισσότερους ΟΤΑ.
Β. ΟΡΙΑ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ
1. Είναι θετική η αλλαγή στην περιοχή της Πλάκας Ραφταναίων και η διεύρυνση των ορίων της 1ης ζώνης, ώστε να συμπεριληφθεί σ’ αυτήν η κοίτη και οι όχθες του ποταμού με την ιστορική γέφυρα και το τελωνείο.
2. Νοτίως όμως της Πλάκας η κοίτη και η παρόχθια ζώνη του Αράχθου με ιδιαίτερα σημαντικό φυσικό πλούτο (λ.χ. το παραποτάμιο μονοπάτι της Σκούπας) παραμένει ουσιαστικά εκτός καθεστώτος προστασίας – μόνο ένα κομμάτι στην περιφερειακή ζώνη. Για το λόγο αυτό ο Σύλλογος προτείνει καθεστώς προστασίας τουλάχιστον 3ης ζώνης για την κοίτη και την παρόχθια ζώνη μέχρι τη γέφυρα Τζαρή.
3. Ο Σύλλογος υποστηρίζει το αίτημα του Δήμου Κατσανοχωρίων για διεύρυνση του εθνικού πάρκου στις περιοχές Ελληνικού και Αετορράχης, οι οποίες συμπεριλαμβάνονταν στη μελέτη του 1996 αλλά στην παρούσα φάση εξαιρέθηκαν, προφανώς προκειμένου να διευκολυνθεί η κατασκευή του ΧΥΤΑ.
4. Γενικά βρίσκονται σε θετική κατεύθυνση και πρέπει να ενσωματωθούν στο υπό προώθηση Π.Δ. τα αιτήματα συλλογικών φορέων, τα οποία ζητούν αυστηρότερο προσδιορισμό των ορίων, όπως λ.χ. το αίτημα των φορέων της Κοινότητας Θεοδωριάνων για την υπαγωγή των παραποτάμων του Αχελώου στην 2η ζώνη.
 |
Από τη μεγάλη συγκέντρωση διαμαρτυρίας για τη σωτηρία του Αράχθου και του ιστορικού γεφυριού της Πλάκας.
|
Γ. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ: Αναφέρθηκε και παραπάνω η καταγραφή σοβαρών υποχωρήσεων στη διάρκεια του χρόνου που διανύθηκε, και μάλιστα όχι από το 1996, από την πρώτη μελέτη, αλλά από το Μάϊο του 2006, την αρχική δηλ. παρουσίαση της σημερινής μελέτης.
Πολλές φορές οι ρυθμίσεις δίνουν την εντύπωση ότι το περιβάλλον εμπορευματοποιείται και αντιμετωπίζεται ως καταναλωτικό αγαθό.
Είναι ενδεικτικά τα εξής σημεία :
– διπλασιάζεται το ανώτατο επιτρεπόμενο όριο των μικρών υδροηλεκτρικών έργων στην 3η ζώνη από 5 σε 10 ΜW. Το επιχείρημα, το οποίο προβάλλεται, είναι ότι άλλαξε στο μεταξύ και το γενικό όριο των μικρών υδροηλεκτρικών από 10 σε 15 ΜW. Όμως σε ποιο επιστημονικό επιχείρημα στηρίζεται η πρακτική, ότι θα είμαστε κάθε φορά μόλις 5 ΜW κάτω από το γενικό όριο ; Παρατηρείται μία διαρκής σχετικοποίηση των ορίων απέναντι στις επενδυτικές πιέσεις κάθε μορφής.
– επίσης υποβαθμίζεται και παρακάμπτεται ο Φ.Δ., ο οποίος στην αρχική Ε.Π.Μ. επιφορτιζόταν με την αρμοδιότητα καθορισμού των περιοχών χωροθέτησης των μικρών υδροηλεκτρικών. Στον τελικό φάκελο δημοσιοποίησης αυτή η αρμοδιότητα καταργείται ενώ αντ’ αυτής προβλέπεται η πριμοδότηση του Φ.Δ. με ποσοστό 1 % επί των εσόδων λειτουργίας των μικρών υδροηλεκτρικών – έσοδα δηλ. αντί αρμοδιότητας, που ουσιαστικά συνιστά «χρυσωμένο χάπι».
Το επιχείρημα που προβλήθηκε γι’ αυτό είναι «τι χρειάζεται η γνώμη του Φ.Δ. αφού υπάρχουν τα χωροταξικά σχέδια, τόσο το γενικό όσο και αυτό για τις Α.Π.Ε.». Το δικό μου σχόλιο είναι ότι με τις ελλείψεις και τις ασάφειες, που έχουν αυτά τα χωροταξικά, επιτείνεται ακόμη περισσότερο η ανάγκη για τον έλεγχο της όλης διαδικασίας από τον Φ.Δ. .
Για παράδειγμα το χωροταξικό για τις ΑΠΕ ορίζει λεπτομερώς την φέρουσα ικανότητα μόνο για τα αιολικά έργα και όχι και για τα μικρά υδροηλεκτρικά. Προβλέπεται ορισμός φέρουσας ικανότητας μόνο σε επίπεδο συγκεκριμένου υδατορεύματος και όχι σε επίπεδο λεκάνης απορροής συνολικά, ανοίγει επομένως ο δρόμος για καταστάσεις του τύπου «κάθε χιλιόμετρο και μικρό υδροηλεκτρικό». Εμείς πιστεύουμε ότι συνολικά στο εθνικό πάρκο (πλην της απόλυτης απαγόρευσης) θα έπρεπε να υπάρχει μεγάλη φειδώ στην προσέγγιση των ΜΥΗΕ (είτε πλήρης απαγόρευση είτε πολύ χαμηλό όριο). Πιστεύουμε ότι η ανάγκη ανάπτυξης ΑΠΕ δεν θα πρέπει σε καμμία περίπτωση να έρχεται σε αντινομία με τις υπόλοιπες, θεσμικά κατοχυρωμένες, πολιτικές προστασίας και διατήρησης του φυσικού περιβάλλοντος. Σε κάθε περίπτωση η επίβλεψη αυτής της διαδικασίας από τον Φ.Δ., ένα επίπεδο εξουσίας πολύ κοντά στην Τ.Α. και τον πολίτη, παρίσταται ως επιβεβλημένη.
– η ίδια διαδικασία «ελαστικοποίησης» παρατηρείται και σε άλλα κρίσιμα ζητήματα της λειτουργικότητας του εθνικού πάρκου (λ.χ. δυναμικότητας ξενοδοχειακών μονάδων εκτός οικισμών, ελέγχου του κυνηγιού κλπ.), όπου κατά την άποψή μας απειλούνται τα χαρακτηριστικά ενός ήπιου αναπτυξιακού μοντέλου.
Θα αναφερθώ σε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα : Στο τελευταίο προσχέδιο υπάρχει αύξηση του ορίου της δυναμικότητας των ξενοδοχειακών μονάδων στην 3η ζώνη από τις 30 στις 50 κλίνες. Η αύξηση αυτή δεν γίνεται με κριτήριο τη φέρουσα ικανότητα του χώρου αλλά με επιχειρηματικά κριτήρια, δηλ. πόσους ανθρώπους χωράει ένα τουριστικό λεωφορείο. Και γιατί αλήθεια να μη μένουν σε 2 ξενώνες τα 50 άτομα ; Ή γιατί, εάν κάποιος θέλει σώνει και καλά να επενδύσει σε μεγαλύτερη μονάδα, να μην το επιδιώξει μέσα στα διοικητικά όρια των οικισμών, οι οποίοι, όπως προαναφέραμε, εξαιρούνται από περιορισμούς. Τέτοιες ρυθμίσεις παραβιάζουν τα όρια ενός ήπιου αναπτυξιακού μοντέλου και είναι πολύ πιθανό να δημιουργήσουν αδιέξοδα στο άμεσο μέλλον.
Δ. ΦΡΑΓΜΑ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Κατά την άποψη του Συλλόγου κάθε φιλόδοξο σχέδιο για τη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής προσκρούει αναγκαστικά στο καταστροφικό μεγάλο φράγμα του Αγίου Νικολάου. Ο Υπουργός ΠΕΧΩΔΕ και οι συναρμόδιοι Υπουργοί φέρουν μεγάλες πολιτικές ευθύνες, επειδή έσπευσαν να εγκρίνουν τους περιβαλλοντικούς όρους του έργου, χωρίς να περιμένουν την ολοκλήρωση της μελέτης, που συζητάμε σήμερα. Υπενθυμίζω ότι η Ε.Π.Μ. ανατέθηκε το 2004 και οι Π.Ο. εγκρίθηκαν τον Αύγουστο του 2005, παρά τις εισηγήσεις Υπηρεσιών να προηγηθεί η ολοκλήρωση της μελέτης. Έτσι, παρά το γεγονός ότι το προσχέδιο Π.Δ. απαγορεύει ρητά την κατασκευή μεγάλων Υδροηλεκτρικών Έργων (τα οποία συμπεριλαμβάνονται στην πρώτη κατηγορία των έργων της Κ.Υ.Α. 15393/2332/5-8-2002) ακόμη και στις περιφερειακές ζώνες του εθνικού πάρκου, θεωρώντας τα εντελώς ασύμβατα με το πλαίσιο και τους σκοπούς της προστασίας, η απαγόρευση αυτή αδρανοποιείται, επειδή οι περιβαλλοντικοί όροι είναι προγενέστεροι των ρυθμίσεων αυτών, επειδή δηλ. οι συναρμόδιοι Υπουργοί έσπευσαν να προλάβουν τις εξελίξεις και να εξυπηρετήσουν την ενδιαφερόμενη εταιρία του κ. Εμφιετζόγλου, προβαίνοντας σε μια ιδιαίτερα εχθρική πράξη απέναντι στον Άραχθο.
Αισιοδοξούμε ότι οι Π.Ο. θα ακυρωθούν από το Ε’ Τμήμα του Συμβουλίου της Επικρατείας, όπου εκκρεμεί η έκδοση της απόφασης επί της αιτήσεως ακυρώσεως, που έχουν συνασκήσει 3 Δήμοι, η Ομοσπονδία, 4 σύλλογοι και δεκάδες πολίτες. Όπως γνωρίζετε, η πρόταση του Εισηγητή Δικαστή είναι ευνοϊκή για την προσφυγή μας.
Σε κάθε περίπτωση όμως η Ελληνική Κυβέρνηση δεν μπορεί να κρύβεται. Αντίθετα επιβάλλεται να αναλάβει τις ευθύνες της, να εγκαταλείψει οριστικά το συγκεκριμένο, καταστροφικό από πολλές απόψεις, έργο, το οποίο δεν αποτελεί ανανεώσιμη πηγή ενέργειας και να επεκτείνει το καθεστώς προστασίας σε όλο το μήκος του Αράχθου.
Ε. ΛΟΙΠΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Πέραν ωστόσο των ρυθμίσεων του συγκεκριμένου Π.Δ., για την ολοκληρωμένη προστασία και αναζωογόνηση της περιοχής επιβάλλεται η θεσμοθέτηση και ενεργοποίηση ενός συνόλου εργαλείων, τόσο νομοθετικών όσο και χρηματοδοτικών. Επιβάλλεται λ.χ. να συμπληρωθεί το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο με την ευρωπαϊκή σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία του τοπίου (σύμβαση Φλωρεντίας), που έχει υπογράψει εδώ και χρόνια η χώρα μας αλλά αποφεύγει επιμελώς να την επικυρώσει. Επιβάλλεται η θεσμοθέτηση – επιτέλους – αυτοτελούς Υπουργείου Περιβάλλοντος. Επιβάλλεται η καθιέρωση ταμείου για τις προστατευόμενες περιοχές και η σύσταση σώματος ειδικευμένων φυλάκων προστατευομένων περιοχών – αντί της προωθούμενης πρόσληψης αγροφυλάκων.
Δυό λόγια ακόμη για τις δικές μας ευθύνες. Οι ΟΤΑ και οι υπόλοιποι συλλογικοί φορείς της περιοχής πρέπει να αναλάβουμε πλήρεις τις ευθύνες μας απέναντι στον πλούτο της περιοχής. Όχι μόνο να επιμείνουμε στη διεκδίκηση όσο το δυνατόν περισσοτέρων μέσων και πόρων αλλά να τολμήσουμε να επιβάλουμε σεβασμό των περιορισμών από ιδιωτικά συμφέροντα, μεγάλα και μικρά, που χρησιμοποιούν το περιβάλλον ως μέσο παράνομου πλουτισμού. Ας μην υποκύψουμε σε κερδοσκοπικές και λαϊκιστικές ευκολίες και ας υπερασπίσουμε το δημόσιο, κοινωνικό αγαθό της φύσης και των μνημείων των Τζουμέρκων.
Η υπόθεση του εθνικού πάρκου θα είναι μια δυναμική διαδικασία, που θα αποτυπώνει το συσχετισμό των κοινωνικών δυνάμεων στην περιοχή μας κάθε φορά. Πιστεύουμε ότι οι ρυθμίσεις μπορούν να γίνουν καλύτερες και στο μέλλον, πιστεύουμε ότι η διαρκής ενημέρωση και ο διάλογος είναι τα μεγαλύτερα εχέγγυα – λ.χ. διάλογος που δεν έγινε στο Ν.Σ. των Ιωαννίνων, όπου δεν υπήρξε ούτε καν εισήγηση. Από αυτή την άποψη επισημαίνω για μια ακόμη φορά την αξία της σημερινής συνδιάσκεψης.
Ροδαυγή, 11 Αυγούστου 2007
ΣΗΜ. Πριν από την παρουσίαση της εισήγησης αυτής ο Υφυπουργός ΠΕΧΩΔΕ ανακοίνωσε την ύπαρξη ξεχωριστού φορέα διαχείρισης για το Εθνικό Πάρκο Τζουμέρκων με έδρα τα Γιάννενα. Εκφράσαμε την ικανοποίησή μας για τον διαχωρισμό των φορέων Τζουμέρκων & Παμβώτιδας αλλά επιμείναμε ότι η έδρα πρέπει να βρίσκεται σε έναν ή περισσότερους ΟΤΑ μέσα στην προστατευόμενη περιοχή.
Oι προτάσεις-παρατηρήσεις των ΟΡΕΙΝΩΝ για το Εθνικό Πάρκο Τζουμέρκων